Hronika jednog grada – PRIČA U POGLAVLJIMA

Na popisu 1880. godine, Nemci su apsolutno većinsko stanovništvo u gradu: od 11.973 stanovnika, 10.668 je navelo nemački jezik kao maternji. A nakon Drugog svetskog rata, u par godina ukupno je naseljeno 1.061 porodica sa 6.258 članova, mahom iz Like. Uopšte, čitava ovdašnja istorija, kao da se odvijala u „poglavljima“

Čudan je taj Apatin! Ima sjajnu i veliku tradiciju, lepotu koja ga može uporediti sa gradićima u Češkoj ili Poljskoj. Pa opet, nekako je večito ostajao u senci Dunava i Sombora između kojih se umetnuo. Hajde iskreno, koliko o njemu znamo, pod uslovom da poreklom nismo iz njega? Znamo svi da leži na reci, da ima pivaru, da je pre Drugog svetskog rata bio većinom nemački a da su se nakon rata u njemu kolonizovali mahom ljudi iz Like i Banije. I to bi otprilike bilo sve. Premalo! Možda je ova činjenica posledica sudbinskih okolnosti u kojima se ova varoš može opisati grbom koji bi nalikovao onim čuvenim „olimpijskim krugovima“. Istorija mu naravno jeste celina, ali je odeljena u nekoliko jasnih segmenata. Poput godišnjih doba. Uzlet, zrelo doba, opadanje – pa u krug.

Evo recimo, upravo čitamo o njegovim počecima: „Polovinom 14. veka (1350) Apatin je u posedu Kaločke nadbiskupije, a pripada teritoriji kraljevske Bodroške županije. Zahvaljujući blizini Dunava i rečnom prometu naselje je relativno rano dobilo status trgovišta, sa sudijom i zakletnicima na čelu, a bilo je i sedište upravitelja (oficijala) nadbiskupskog vlastelinstva. Početkom 15. veka ugarski kralj Žigmund Luksemburški darovao je srpskom despotu Stefanu Lazareviću, osim ostalog, i posed Apatin, kojim je 1417 god. upravljao despotov činovnik (namesnik) Nikola Peretnić. Tokom narednih decenija, sve do vremena turske uprave, naselje se ponovo javlja kao nadbiskupski posed. U to vreme trgovište Apatin je posedovalo svoje ribnjake, vodenice i rečno pristanište, a krajem 15. veka sagrađena je ovde i omanja tvrđava. Apatin je ucrtan i na prvoj (Lazarusovoj) mapi Ugarske iz 1528. godine“.

Ironija sudbine učinila je da je ova mapa nastala upravo u vreme nakon Mohačke bitke, u kojem je Ugarska postala deo Osmanskog carstva. Apatin naravno, nije bio izuzetak. Posle dva veka u kojem se uz njega vezuju imena kraljeva, župana, despota i namesnika, stižemo do toga da je Apatin godine 1570. imao svega 14 domova. Na crtežu kojeg je načinio topograf princa Eugena Savojskog, prilikom logorovanja vojske kod Sombora, u julu 1697. godine, ucrtan je i Apatin kao naselje na Dunavu, sa crkvom i nekoliko kuća. U vreme ponovnog uspostavljanja županijskog administrativnog sistema u Bačkoj, krajem 17. i početkom 18. veka, Apatin je bio nenaseljena pustara. Prvi krug je definitivno zatvoren.

A onda je sticajem istorijskih okolnosti, otvoren drugi. Nakon definitivnog proterivanja Turaka sa ovih prostora, i Požarevačkog mira iz 1718. godine, Austrijsko carstvo došlo je u posed ogromne površine zemlje, koja je bila slabo ili nikako naseljena, ispresecana močvarama i često podivljalim rekama, ispunjena glađu i zaraznim boleštinama. Jasno je bilo da se moraju učiniti dve stvari: naseliti ljudi i kultivisati zemlja. Počela je kolonizacija, koja svojom veličinom i planom i danas izaziva divljenje. Pored ostalog u vreme vladavine carice Marije Terezije, više od 100.000 Nemaca naseljeno je na područje tadašnje Ugarske. Kolonizacija je prestala tek sa izbijanjem Napoleonskih ratova, početkom 19. veka. Najveća nemačka naselja u Bačkoj bila su Odžaci (Hodschag), Vrbas (Werbass) i Apatin. Uskoro, Apatin postaje i važno industrijsko mesto: 1756. je otvorena pivara, a 1764. godine fabrika svile, po ukazu bečke Dvorske komore. Tih godina grad dobija i specijalni status trgovačkog središta. Ostalo je zabeleženo: „Apatin je u drugoj polovini 18. veka predstavljao najvažniji tranzitni centar za kolonizaciju nemačkog stanovništva u Bačku, koje je dolazilo Dunavom do apatinskog pristaništa, odakle je raseljavano u pravcu novih odredišta. Osim toga, naselje se razvilo i u snažno zanatsko središte severozapadne Bačke. Apatin je ubrzano rastao i napredovao, pa je već 1755. g. dobio status trgovišta ili varošice u Bačkoj županiji, sa nedeljnim pijačnim danom i s pravom na održavanje četiri godišnja vašara. Godine 1763. u njemu je bilo preko 500, mahom nemačkih, domova. Posle velike poplave 1795. godine veći deo naselja preseljen je na lokaciju gde se grad danas nalazi. Polovinom tridesetih godina 19. veka Apatin je skoro čisto nemačko naselje u kome ima 895 kuća i 7.281 stanovnik, a za ovdašnje stanovnike zabeleženo je da su marljivi, ekonomični i stoga imućni“. Na popisu 1880. godine, Nemci su apsolutno većinsko stanovništvo u gradu: od 11.973 stanovnika, 10.668 je navelo nemački jezik kao maternji.

Sve do Drugog svetskog rata, Apatin je u svakom smislu rastao. Demografski, industrijski, kulturno… Bila je to lepa, građanski ustrojena sredina sa oko 14.000 stanovnika. Ostali su zanimljivi podaci da je ondašnji Apatin u jednom trenutku imao 36 ciglana, 500 ribara, razvijenu prosvetu i kulturu. A onda je počela nezamisliva tragedija. Ne tako mali broj ovdašnjih Nemaca podržao je fašistički pokret i čak pristupio zloglasnim SS jedinicama. Naravno, bilo je i onih poput župana Adama Berenca, koji su rat i ulogu Nemačke u njoj osuđivali. Pored ostalog i zbog toga što su videli da se on po sam nemački živalj neće završiti dobro. Naravno, tako je i bilo… Mahom imućnije nemačko stanovništvo povuklo se iz Apatina sa vojskom koja ga je 1944. napuštala. Ipak, velik broj ovdašnjih Nemaca smatrao je da tokom čitavog rata nije počinio nikakav zločin i da neće morati da strahuje za svoju bezbednost. Njihova predviđanja nisu se ostvarila. Deo Nemaca odveden je u Sombor i ubijen. Veći deo preostalih deportovan je u logore u Gakovu i Kruševlju, gde je zbog gladi i bolesti, mnogo njih stradalo. Preživeli logoraši 1948. godine iselili su se u Nemačku. Još jedna epopeja u životu Apatina, time je okončana.

Život je počeo gotovo ispočetka. U poratnoj kolonizaciji u Apatin je, uglavnom iz ličkih srezova Udbina i Donji Lapac, stiglo 850 porodica sa više od 5.000 članova. U par narednih godina ukupno je naseljeno 1.061 porodica sa 6.258 članova. Rasle su potom neke nove generacije. Otvoreno je više novih preduzeća, nikla je velelepna banja „Junaković“, sve gradske ulice su asfaltirane, sva sela u opštini dobila su nove školske zgrade i sportske hale… Grad se razvijao i rastao. A onda je devedesetih godina prošlog veka, Apatin na izvestan način, otvorio novi krug. S obzirom na poreklo nekadašnjih kolonista, u danima za vreme i posle „Oluje“ u Apatin je došlo preko 14.000 izbeglica mahom iz Like. Jedva nešto manje od broja ljudi koji su ovde od ranije živeli. Bilo je to vreme za koje obično kažemo „ne ponovilo se“. Kažu da je oko 1.500 izbeglica, ostalo trajno a ostali su krenuli dalje za svojim sudbinama.

U novom veku, Apatin deli sudbinu gradova slične veličine. U fokusu su naravno borba za ostanak mladih i stvaranje privredne osnove neophodne da bi grad i njegovi stanovnici mogli da zadovolje svoje potrebe. Prekogranična saradnja, Dunav, ozbiljna tradicija i možda pre svega preduzimljiv i postojan duh ovdašnjih ljudi, zalog su budućnosti u koju treba ozbiljno verovati.