Arhitektura – OD ŠPILEROVE DO GRADSKE KUĆE
Nerazmetljivost ondašnjih bogatih ljudi, uslovljena prilikama u državi, učinila je da centar Novog Sada u arhitektonskom smislu izgleda svedenije čak i u odnosu na neke druge vojvođanske varoši. Ipak, možda je ovako i bolje. Nesputanost prevelikom tradicijom dala je Novom Sadu krila, koja će snažno razmahati baš u vremenu sadašnjem
Najstarije zdanje na administrativnom području grada jeste, u zadnji čas spašena i umivena, kuća u ulici Vladimira Gortana broj osam. Svima je poznata kao „Špilerova“ kuća. Radovi su, trajali duže od godinu dana, a kuća je polovinom ove godine obnovljena u sklopu višegodišnjeg projekta obnove starih zdanja u pograđu Petrovaradinske tvrđave i centru Novog Sada. Špilerova kuća jedna je od najstarijih i najvrednijih baroknih stilskih kuća sačuvanih u Vojvodini, a izgrađena je u periodu od 1693. do 1773. godine. Očigledno je da su bečke vlasti još u toku trajanja rata sa Turcima, slutili njegov ishod i pripremali se za temeljnu obnovu koja je podrazumevala i oslobađanje od kulturnog i verskog nasleđa koje se sporovodilo u poslednja dva veka.
Zato su doveli pripadnike najstrožijeg katoličkog reda, koji su odmah podigli kuću za versku pouku. Iste godine kada i kuća, započeta je gradnja prvih bedema Petrovaradinske tvrđave. Današnji naziv nastao je po vlasniku iz prve polovine 20. veka, ali je istorija ovog objekta mnogo duža. O bogatoj istoriji govori to da su kuću izgradili jezuiti, koji su u Petrovaradinu boravili od 1693. pa sve dok ovaj katolički red nije zabranjen, 1773. godine. Nacrti za gradnji nisu pronađeni, ali se pretpostavlja da je objekat služio kao letnjikovac ili, po novijim istraživanjima, kao školska zgrada.
A najstarija kuća u samom Novom Sadu jeste ona na uglu Zmaj Jovine i Dunavske ulice, nazvane „Kod belog lava“. Zdanje je iz 1720. godine i pripadala je sapundžiji Stojanu Maslaku. Otkupio ju je knjižar i štampar Emanuel Janković koji je u njoj 1790. osnovao prvu štampariju u Srba. Potom se u nju useljava vladika Stratimirović, da bi je potom kupio veleposednik i veletrgovac Lazar Dunđerski. Iako je kuća imala još vlasnika, ovde ćemo se zaustaviti. Već iz ovog je jasno da je ovo zdanje živa enciklopedija rađanja Novog Sada.
Na graditeljski zamah u ovom periodu presudno je uticala i činjenica da je nakon potpisivanja Beogradskog mira, kada je nakon 20 godina grad ponovo pao u turske ruke, mnoštvo izbeglih za svoje odredište odabralo upravo Novi Sad. Bilo je tu bogatih Srba, Grka, Nemaca, Mađara, Cincara, Jermena…Svi oni doprineli su naglom razvoju sredine u kojoj je bilo već četiri pravoslavne crkve, jedna katolička i manja sinagoga. Popis iz 1774. pokazuje da je varoš koja četvrt veka ranije imala 4.620, narasla na 8.491 stanovnika. Za četvrt veka, grad se duplirao.
Među ovim meštanima njih čak 1.194 bavilo se trgovinom, a 902 zanatstvom. Progres se dakle podrazumevao. Budući izgled grada diktirala je međutim činjenica da je Novi Sad bio opasan barama i nasipom sa četiri kapije, na kojima su 24 časa dežurali stražari. Počela su da niču danas dragocena, najstarija zdanja koja krase najuži centar. Tu su najstarija spratna kuća u Dunavskoj ulici u kojoj je bila kafana „Kod divljeg jarca“. Danas je u njoj bife „Ribar“. Posle nje je podignut hotel „Jelisaveta“, danas hotel „Vojvodina“ na Trgu slobode.Tu je zatim i Crkvena bolnica u ulici Đure Jakšića u kojoj se sada nalazi Akademija umetnosti.
Među zdanjima iz 19. veka, nalaze se još i Gradska kuća, sadašnja Gradska biblioteka i Crkva Imena Marijinog, koju Novosađani vole da zovu Katedrala. Mnogi će primetiti da je zdanja starijih od 120 godina u gradu ove veličine, tradicije i značaja malo. Ima to međutim svoje obrazloženje. Nerazmetljivost ondašnjih bogatih ljudi, uslovljena prilikama u državi, učinila je da centar Novog Sada u arhitektonskom smislu izgleda svedenije čak i u odnosu na neke druge vojvođanske varoši. Ipak, možda je ovako i bolje. Nesputanost prevelikom tradicijom dala je Novom Sadu krila, koja će snažno razmahati baš u vremenu sadašnjem.
Tekst: Nada Jokičić
Foto: Edin Hodžić
Projekat sufinansirao Pokrajinski sekretarijat za kulturu, javno informisanje i odnose s verskim zajednicama.
„Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove Pokrajinskog sekretarijata za kulturu, javno informisanje i odnose s verskim zajednicama, koji je dodelio sredstva.“
